Bezpotomna śmierć ostatniego przedstawiciela dynastii Jagiellonów, Zygmunta Augusta, postawiło Polskę przed trudnym politycznym pytaniem: kto powinien objąć tron i władzę w kraju? Rok 1573 okazał się rokiem przełomowym w historii polskiej polityki wewnętrznej i zaowocował w dalszej perspektywie bardzo poważnymi konsekwencjami, których jednak nie mogli przewidzieć pomysłodawcy rozwiązania, które ostatecznie przyjęto w obliczu bezkrólewia. Postanowiono bowiem, że każdy kolejny król będzie wybierany przez szlachtę i że zakres jego kompetencji zostanie ograniczony na rzecz państwowego sejmu. Artykuły henrykowskie to akty prawne, które precyzowały wzajemną zależność władcy elekcyjnego i sejmu. Po dokonanej elekcji musiał je przyjąć i respektować każdy kolejny król. Specyficzna nazwa tego aktu prawnego upamiętnia fakt, że pierwszym wybranym na drodze wolnej elekcji królem Polski był Henryk Walezy – on zatem jako pierwszy miał okazję podporządkować się temu aktowi prawnemu, podpisując go w dniu elekcji.

Regulacje prawne zawarte w artykułach

Lista zasad i zastrzeżeń, które musiał przyjąć do wiadomości każdy król elekcyjny była dosyć pokaźna. Akt prawny, stworzony w czasie pierwszego sejmu elekcyjnego, przenosił ciężar władzy w ręce tworzącej sejm szlachty. Monarcha na mocy artykułów zyskiwał nieliczne funkcje i przywileje, zostawał obarczany za to szeregiem obowiązków. Winien między innymi:

• Nie aspirować do stworzenia monarchii dziedzicznej – każdy kolejny władca miał być wybierany przez sejm elekcyjny, a nie zyskiwać władzę przez swoje urodzenie

• Prowadzenie polityki, w tym także kwestię wszczynania wojny, pozostawić decyzji sejmu

• Przebywać w stałym towarzystwie swoich doradców, którzy następnie mieli zdawać sejmowi sprawę z poczynań króla

• Konsultować wszelkie własne decyzje polityczne z szeregiem doradców (szesnastu senatorów), a nawet uzależniać swoje postępowanie od ich zgody

• Zwoływać sejm walny raz na dwa lata, w nagłych wypadkach mógł zarządzić posiedzenie sejmu nadzwyczajnego

• Podporządkować się ustawodawstwu wprowadzanemu w życie przez sejm

• Respektować przywileje szlacheckie, jakie ten wpływowy stan uzyskał w czasie panowania dynastii Jagiellonów

• Respektować prawo poddanych do wolności religijnej

Ostatni spośród artykułów stanowił swoiste zabezpieczenie dla twórców tej uchwały – uprawniał bowiem do wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, który dopuściłby się złamania któregokolwiek z postanowień tego dokumentu.

Artykuły henrykowskie stanowiły prawną podstawę faktycznego ustroju Rzeczypospolitej wraz z dokumentem o nazwie Pacta Conventa. Ten drugi akt obejmował dodatkowe, osobiste zobowiązania króla, które formułowano podczas sejmu elekcyjnego. Nowo wybrany król przedstawiał w tym dokumencie swoje zamysły względem polskiej polityki wewnętrznej. Mimo wszystko, monarcha elekcyjny był w praktyce niemal jedynie figurą reprezentacyjną, znacznie uzależnioną od najbardziej znaczącej części społeczeństwa, która zastrzegała sobie możliwość decydowania o sprawach państwa.