Bieg historii połączył na dosyć długi czas losy Polski z Zakonem Krzyżackim, który aspirował do zdobycia potęgi politycznej i stworzenia silnego państwa na bałtyckim wybrzeżu. Skutki tego sąsiedztwa najlepiej chyba odmalowała polska kultura: wiele znakomitych dzieł literackich, stanowiących kanon narodowej literatury, dotyczy czasów, w których Polska znosiła sąsiedztwo Krzyżaków, a także prowadziła długie i trudne wojny. Datę bitwy pod Grunwaldem, świetnego zwycięstwa nad niebezpiecznym wrogiem, zna prawdopodobnie każdy Polak, podobnie jak jej malarską wizję, jaka wyszła spod pędzla Jana Matejki.
Geneza kłopotliwego sąsiedztwa
Aby naświetlić wątek obecności Krzyżaków w historii Polski, należy cofnąć się do początków XIII wieku. Wówczas to bowiem na terenie Prus prowadzona była akcja chrystianizacyjna, w którą angażowali się książęta polscy – między nimi był także Konrad Mazowiecki. Chrystianizacją tego obszaru interesowało się szczególnie papiestwo, gdyż liczono na możliwość stworzenia tu kolejnego państwa kościelnego. Gdy jednak nic nie wskazywało na to, że misja ta zakończy się powodzeniem, Konrad Mazowiecki zaprosił do współpracy Zakon Krzyżacki. Podarował jego członkom w dzierżawę ziemie chełmińską i michałowską. Układ, który miał mieć charakter jedynie tymczasowy, przekształcił się niebawem w podstawę dla politycznych ambicji Zakonu w tej części Europy. Krzyżacy zajęli bowiem nadane im ziemie na stałe i uzyskali od papieża Złotą Bullę, która taki stan rzeczy zatwierdzała.
Ekspansja i zatargi
Zakon nie ustawał w działaniach, które oficjalnie nosiły nazwę chrystianizacji Prus. W rzeczywistości rósł w potęgę, powiększając obszar swojego własnego państwa zakonnego. Polityczny apetyt, zaspokojony wyparciem Prusów i zajęciem ich ziem, zogniskował się następnie na kolejnych sąsiadach, czyli Litwie i Polsce. Walkę ze wspólnym wrogiem znacznie ułatwiła Polsce unia realna z Litwą, która leżała u podstaw objęcia władzy przez Władysława Jagiełłę. Bitwa pod Grunwaldem, rozegrana w 1410 roku, zapisała się w historii jako świetne zwycięstwo połączonych sił polskich i litewskich. Polska pozostawała w szczególnie zaognionych stosunkach z Krzyżakami już od setki lat, czasu gdy Krzyżacy zagarnęli dla siebie Pomorze Gdańskie i uciekali się do różnych metod, by uważać ten postępek za zgodny z prawem i wolą papieża. Zwycięstwo Jagiełły nie było pełne, bo nie doprowadziło do odzyskania zagrabionych ziem. Pokonanie Krzyżaków i zawarcie pokoju na prawach odpowiadających Polsce zapewniła dopiero wojna trzynastoletnia, jaką prowadził Kazimierz Jagiellończyk. Na mocy wieńczącego ją pokoju toruńskiego z 1466 roku Zakon zwrócił Polsce Pomorze Gdańskie oraz ziemie chełmińską i michałowską, zalążki zatargu. Do państwa polskiego dołączono także część Warmii wraz z Malborkiem – stolicą państwa zakonnego, w którym do dnia dzisiejszego mieści się wspaniały zamek gotycki, największy tego rodzaju budynek w Europie. Co więcej, Krzyżacy stali się lennikami Polski – każdy kolejny Wielki Mistrz był zobowiązany do składania uroczystego hołdu lennego królowi polskiemu.